Hoxe no Diario de Ferrol, o profesor Álvaro Porto Dapena publica un artigo na súa serie sobre os topónimos da nosa terra. Paga a pena lelo...
VILELA E VILARELLE
ÁLVARO PORTO DAPENA (*)
A etimoloxía de Vilela non ofrece, dende logo, a máis mínima dificultade, pois é o resultado dun derivado de uilla máis o sufixo diminutivo feminino -ella, e, polo tanto, o seu significado literal é ‘pequena vila’.
Vilarelle aparece rexistrado no Dicionario de Filgueira co significado de ‘lugariño’ ou ‘vila pequena’, polo que viría a ser unha variante de vilarello, cuxo punto de partida é, obviamente, o latín uillariculu, é dicir, literalmente, ‘pequeno vilar’.
Pero a etimoloxía de Vilarelle podería vir tamén representada por un uilla A(u)relii, isto é, ‘vila ou aldea de Aurelio’ ou, dada a dificultade de explicar a caída de u, dun tal Arelus, probable diminutivo ou hipocorístico dun non documentado Arus ou, quizais, Arrus ou Arrius.
Falando o outro día cuns paisanos de Esteiro, un deles fíxome a promesa de me levar a coñecer o castro de Vilela, que -segundo me dixo- se atopa moi ben conservado e agora é bo momento para velo, antes de que os felgos comecen a cubrilo e invadilo todo. Suxeriume, ademais, que escribise na miña sección sobre este topónimo, Vilela, que, efectivamente, corresponde a un pequeno lugar habitado, bastante próximo á igrexa parroquial de San Fiz, ben é verdade que o volvemos atopar, entre outros sitios, na veciña parroquia de Cerdido, onde por certo se encontra así mesmo outro lugar chamado Vilarelle, topónimo do que tamén me quero ocupar hoxe, pois, como aquel, podería tratarse dunha forma diminutiva, e ámbolos dous, dende logo, son derivados en último termo do latín uilla.
A etimoloxía de Vilela non ofrece, dende logo, a máis mínima dificultade, pois, como digo, é o resultado dun derivado de uilla máis o sufixo diminutivo feminino -ella, e, polo tanto, o seu significado literal é ‘pequena vila’, aínda que, obviamente, entendido o substantivo vila non no sentido que hoxe lle atribuímos de ‘núcleo urbano relativamente grande, aínda que menor que a cidade’, senón o de ‘aldea’ ou ‘pequena agrupación de casas de campo’, que é o que -como se recordará- significaba na Idade Media. Cabe sinalar, polo demais, que este topónimo é sen dúbida a orixe do homónimo apelido, ben coñecido en Cedeira e, especialmente, en Pantín: indubidablemente quen hoxe así se apelidan terán un antepasado -non necesariamente a mesma persoa- procedente ou ben deste lugar de Esteiro ou, quizais, de calquera outro así chamado: non debemos esquecer a este respecto que só na nosa bisbarra ferrolá existen polo menos catro lugares con ese nome; ademais dos xa citados, temos tamén un Vilela en Mandiá (Ferrol), así como outro en Lamas (S. Sadurniño). Non acontece o mesmo con Vilerelle, que só o volvemos a atopar fóra da nosa bisbarra, en Oroso (A Coruña) e Outeiro de Rei (Lugo). E polo que se refire á súa etimoloxía, presenta, en troques, algunhas dificultades que non nos permiten chegar a unha conclusión definitiva, pois, por un lado, podería tratarse, como dixen, dunha forma diminutiva do latín uillare ‘vilar’ e, por outra, dun derivado tamén de uilla seguido do nome dun propietario. E en efecto: en primeiro lugar, vilarelle aparece rexistrado no Dicionario de Filgueira co significado de ‘lugariño’ ou ‘vila pequena’, polo que viría a ser unha variante de vilarello, cuxo punto de partida é, obviamente, o latín uillariculu, é dicir, literalmente, ‘pequeno vilar’. Recordemos que, aínda que vilar vén de uilla e, en principio, debeu de significar unha extensión desta, para logo facerse sinónimo de casal -e do propio vila- co significado de ‘granxa ou casa de campo’. Polo demais, o paso do sufixo -iculu a -ello obedece ó mesmo proceso que levou a ouicula a se converter en ovella, ou a oculu en ollo; é dicir, primeiro produciuse a caída da vogal postónica u e logo o grupo consoántico cl, por vocalización de c -que pasou a i- padalizouse finalmente en ll.
Así pois, o equivalente castelán de Vilarello, que tamén se atopa-e en maior proporción: ata dezaoito veces rexístrao o Nomenclátor da Xunta- na toponimia (aínda que non na da nosa bisbarra), é Villarejo, que tamén encontramos como topónimo: pensemos, por exemplo, en Villarejo de Salvanés na comunidade de Madrid. A dificultade, dende o punto de vista fonético, xorde, non obstante, á hora de explicar o -e final da forma Vilarelle, a cal, evidentemente, non pode ser evolución de Vilarello, senón que parece provir dun xenitivo, o que, por outra banda, nos levaría a supoñer ou ben que se trate dunha denominación abreviada por eliminación dun substantivo xenérico, campus ‘campo’, castrum ‘castro’, pagus ‘aldea’, vicus ‘barrio’, etc., do que sería un complemento ou determinación, ou ben -o que non parece probable- dun verdadeiro plural, equivalente, polo tanto, a Vilarellos.
Pero cabe, como queda dito, aínda outra hipótese, que nos faría cambiar totalmente a etimoloxía deste topónimo: que a terminación -e nos remita, efectivamente, a un xenitivo, pero non a un xenitivo de uillariculus, senón -como tantas veces acontece- dun antropónimo ou nome de propietario. A etimoloxía, efectivamente, podería vir representada por un uilla A(u)relii, isto é, ‘vila ou aldea de Aurelio’ ou, dada a dificultade de explicar a caída de u -cousa, por outro lado, non de todo imposible-, dun tal Arelus, probable diminutivo ou hipocorístico dun non documentado Arus ou, quizais, Arrus ou Arrius.
(*) Á. Porto Dapena é catedrático da UDC e académico correspondente da RAE
(artigo tirado do Diario de Ferrol de 25/04/2010)
